Czy okno może być dziełem sztuki? Jak najbardziej!

I choć może się to wydawać osobliwe, to okna zajmują w historii sztuki bardzo istotne miejsce. Dziś okno stanowi fundamentalny element budowlany i wydaje się być dość egzotyczne w kontekście sztuk pięknych. Gdy jednak przyjrzymy się dziejom europejskiej historii sztuki, łatwo dostrzeżemy, że towarzyszyło ono artystom od wieków. Ba! Gdy tylko tematem pracy artysty jest studium światła, melancholia lub tęsknota okno okazuje się być bardzo przydatnym symbolem.

Średniowieczne witraże, czyli sztuka pięknych okien

W średniowieczu misternie wykonane witraże zdobiły monumentalne budynki sakralne. Bez wątpienia to prawdziwe i wciąż zapierające dech w piersiach dzieła sztuki. Witraż to obraz, którego naturalnym miejscem ekspozycji jest okno. Piękne i kolorowe szklane kompozycje figuralne lub ornamentalne złączone ołowianymi spoiwami zdobiły otwory okienne wysokich, wąskich i strzelistych budowli sakralnych oraz świeckich.

Istnienie witrażu w przestrzeni świątyni wpisane jest w rytm przemijającego światła i ciemności, dnia i nocy. Piękne kompozycje barwnych szkieł stają się widoczne dopiero wtedy, gdy przeniknie je promień światła. W przeciwieństwie do innych form sztuki, blask przenikający przez witraż jest niezbędny do tego, aby móc docenić jego kunsztowne wykonanie i treść, którą ze sobą niesie. Ta zależność miała niezwykle ważne teologiczne i symboliczne znaczenie w filozofii oraz sztuce średniowiecznej. Praca nad witrażem była procesem wieloetapowym.

Na samym początku pracy obraz projektowano na kartonie w skali 1:1, precyzyjnie określając przebieg ołowianych spoin. Następnie szyby były formowane zgodnie z wyznaczonymi kształtami, a uzyskanie różnorodnych kolorów szkła wymagało barwienia masy szklanej za pomocą związków metali. Tlenki miedzi nadawały odcienie zieleni, tlenki kobaltu kreowały głęboki błękit, zaś złoto wprowadzało winno-czerwony lub fioletowy kolor.

Przez wiele stuleci proces tworzenia witraży podlegał zmianom, zarówno w kwestii kompozycji, wyboru tematów, jak i palety barw, co typowe jest dla rozwoju każdej dziedziny sztuki. Źródłem inspiracji były zarówno Stary i Nowy Testament, jak i żywoty świętych. Witraże pełniły istotną rolę podczas mszy, pełniąc funkcję „biblii pauperum” – uzupełniając i przypominając słowa Pisma Świętego odczytywane podczas liturgii. Najpiękniejsze średniowieczne dzieła witrażownictwa można podziwiać min. we Francji w katedrze Chartres lub w kaplicy Sainte-Chapelle w Paryżu.

Sztuka ta zanikła w XVI wieku, a tradycyjna technika tworzenia witraży na wiele lat popadła w zapomnienie. Dopiero w XIX wieku, w wyniku zainteresowania sztuką gotycką, artyści ponownie odkryli tradycję produkcji witraży. To odkrycie przyczyniło się do renesansu tej sztuki, przywracając jej dawny blask i inspirując nowe pokolenia twórców.

Kobieta przy oknie

Motyw kobiety przy oknie był niezwykle popularny w sztuce na przestrzeni wieków, emanując jednocześnie melancholią i tajemniczością. Najczęściej pojawia się w przedstawieniach kobiet zamkniętych w domowych wnętrzach, zajętych codziennymi sprawami. Okno przełamuję barierę oddzielającą człowieka od zewnętrznego świata zostaje przełamana. W twórczości uwielbianego Johanesa Vermeera, mistrza przedstawiania scen z życia codziennego, kobiety z reguły znajdowały się w pomieszczeniach przy uchylonych lub otwartych oknach. Okno zawsze umieszczone było po lewej stronie obrazu, a w pokoju, oświetlanym światłem padającym z zewnątrz, kobieta angażowała się w różnorodne czynności – nalewała mleko, czytała list, grała na instrumencie. W jednym z mistrzowskich obrazów, „Dziewczyna czytająca list przy otwartym oknie”(1657–1659), okno staje się granicą pomiędzy światem wewnętrznym a zewnętrznym, pełniąc funkcję bramy między obydwoma sferami. Sylwetka młodej kobiety odbija się w szybie niczym w lustrze, a do pomieszczenia wtacza się wiatr, poruszając karminową zasłoną. Vermeer jest często nazywany malarzem światła, to właśnie ono jest pełnoprawnym bohaterem jego płócien.

Romantyczne okno

W epoce romantyzmu motyw otwartego okna we wnętrzu po raz pierwszy pojawił się w sztuce jako samodzielny temat. W pomieszczeniach z otwartymi oknami ukazywały się postacie lub artyści pochłonięci twórczą pracą. Rama okienna stawała się jednocześnie ramą dla malowniczych krajobrazów. Romantycy odnaleźli w oknie symbol przebywania pomiędzy światem wewnętrznym a zewnętrznym. Zestawienie dobrze znanych, domowych przestrzeni z tym, co skrywa się poza nimi, stało się metaforą niespełnionej tęsknoty.

Jednym z najbardziej popularnych romantycznych obrazów przedstawiających postać wpatrzoną w to, co za oknem jest dzieło Caspara Davida Friedricha zatytułowane „Kobieta w oknie” (1822). Friedrich, będący romantycznym pejzażystą, nie skupiał się przeważnie na malowaniu portretów, ale z przyjemnością umieszczał tajemnicze postacie na pierwszym planie swoich dzieł. W jego twórczości przeważają postacie męskie, będące alegoriami romantycznej tęsknoty. Obraz „Kobieta w oknie” prawdopodobnie przedstawia scenę z pracowni artysty. Kobieta, ubrana w domową suknię, opiera się o parapet, wpatrując się w krajobraz za otwartym oknem. Obraz ukazuje postać kobiety zawieszonej pomiędzy ciemnym, oszczędnym wnętrzem a rozświetlonym krajobrazem. Otwarte okno i rozległy widok symbolizują tu pragnienie wolności.

XIX-wiecznym mistrzem malowania wnętrz był Georg Friedrich Kersting, który stworzył dwa obrazy przedstawiające Caspara Davida Friedricha tworzącego w swojej pracowni. W przedstawieniach Kerstinga nie jest istotne to, nad czym pracuje jego przyjaciel (płótno nie jest dostępne dla widza). Najważniejsza jest atmosfera, a otoczenie ma odzwierciedlać usposobienie portretowanego. Pracownia wydaje się być niezwykle pusta. Jeden z najwybitniejszych malarzy epoki romantyzmu został ukazany przy tym samym oknie, które sam portretował! Tym razem jednak jest ono zamknięte. Jasne poranne światło oświetla lewą część pokoju, podczas gdy druga ukrywa się w ciemnościach.

Tylko okno i tylko światło

Obraz Vilhelma Hammershøia to jedno z arcydzieł duńskiego malarstwa, w którym ważnym bohaterem jest właśnie okno. Dzieło o lirycznym tytule „Drobinki kurzu tańczą w promieniach słońca” (1900) stanowi przede wszystkim mistrzowskie i niezwykle wrażliwe studium światła. Pusty pokój w XVII-wiecznym mieszkaniu Hammershøia jest oświetlany jedynie przez zimowe słońce, które wdziera się przez okno, przez co staje się ono centralnym elementem kompozycji. Światło rzucone na podłogę tworzy geometryczne wzory jasności i cienia. Brak kolorów, operowanie jedynie odcieniami szarości, jest charakterystyczne dla malarstwa artysty. Podobnie jak w epoce romantyzmu okno może być postrzegane jako symbol tęsknoty i marzeń łączących wnętrze ze światem zewnętrznym.

Awangardowe okno

Awangardowy artysta Henry Matisse eksperymentował z motywem otwartego okna przez dziesięciolecia. W 1905 roku, będąc na południu Francji, stworzył „Otwarte okno”, jeden ze swoich najbardziej znanych obrazów. Temat dzieła jest dość tradycyjny – otwarte okno otoczone roślinami, spokojny krajobraz morski zatrzymany w okiennej ramie. Jednak użycie koloru sprawia, że dzieło oddala się od realizmu. Jasna i żywa paleta barwna, oraz grube linie, tworzą niemal abstrakcyjne formy. Matisse odchodzi od zasady światłocienia i kontrastów. Zdaniem artysty celem malarstwa nie jest odwzorowywanie historii, a raczej wyrażanie wewnętrznej wizji twórcy. „Otwarte okno” to jeden z najbardziej znanych obrazów artysty.

Okno na samotność

Amerykański artysta Edward Hopper był malarzem miejskiego, nowoczesnego życia, często jednak pełnego samotności. Artysta przyglądał się miejscom, w których toczyła się codzienność, pełniąc rolę obserwatora ukrytego za rogiem ulicy. Spoglądał do mieszkalnych i kawiarnianych lub zerkał przez witryny sklepowe. Podpatrzone sceny uwieczniał w realistyczny sposób, zwracając szczególną uwagę na emocje bohaterów. W obrazie „Nocne okna” artysta zagląda do mieszkania. Przez trzy otwarte okna obserwujemy pomieszczenie oświetlone sztucznym światłem. We wnętrzu kobieta pogrążona we własnym życiu nie zdaje sobie sprawy ze spojrzenia obserwatora. Hopper ukazuje sprzeczności współczesnego amerykańskiego miasta. W dużych aglomeracjach łatwo jest podglądać intymne życie mieszkańców, ale równocześnie te miejsca są pełne samotności.

Choć zamiana okna z przedmiotu użytkowego w dzieło sztuki wydaje się trudnym zadaniem, to od setek lat jest ono symbolem, z którego chętnie korzystają twórcy. Artyści widzą okna jako bramy między tym co w środku, a tym co na zewnątrz. Otwarta okiennica wpuszcza światło, a więc pozwala widzieć.

O autorce

Małgorzata Latos – Absolwentka Historii Sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz magistra Zarządzania Kulturą Współczesną na Uniwersytecie Jagiellońskim. Manager w galerii sztuki współczesnej, niezależna kuratora. Prowadzi profil 2.sztuki w serwisie Instagram gdzie promuje polską sztukę i artystów współczesnych.

Wernisaż pierwszej edycji konkursu OKNOPLAST for Art.

Konkurs OKNOPLAST for Art wystartował już po raz drugi. Zadaniem twórców jest stworzenie pracy artystycznej na bazie okna. Zgłoszenia przyjmowane są do 4 marca marca 2024 r. za pośrednictwem strony www.