Jak wyglądają okna w różnych częściach Polski?

Parafrazując starą sentencję, można by powiedzieć, że okno jakie jest, każdy widzi. Czy aby jednak na pewno? Okno jest oknu nierówne, co szczególnie zauważalne jest w przypadku budownictwa tradycyjnego czy ludowego. Zastanawiasz się, dlaczego okna na Śląsku mają często zieloną lub czerwoną obwódkę? Skąd pomysł, aby na Podlasiu okna okalały okiennice i misterne rzeźbienia? Po co w zalipiańskich domach obok niebieskich okien umieszczane są malunki kwiatów? Podpowiadamy!

Zwyczaje dotyczące wyboru koloru i dekoracji ram okiennych, a także wnęk i ścian znajdujących się obok nich, różnią się w Polsce w poszczególnych regionach. Szczególnie zauważalne jest to w architekturze zabytkowej czy budownictwie ludowym. Przyjrzyjmy się kilku najbardziej charakterystycznym rozwiązaniom związanym z oknami z różnych części kraju.

Czerwone okna śląskich familoków

Osoby odwiedzające tradycyjne śląskie dzielnice familoków, a więc budynków wielorodzinnych wybudowanych z cegły klinkierowej, na pierwszy rzut oka dostrzegają, że ich wnęki okienne i zewnętrzne parapety, a czasami też ramy, pomalowane są w wyrazistych barwach. Też zastanawiasz się, dlaczego przyciągają one wzrok swoją intensywnie zieloną lub czerwoną barwą? Chociaż na myśl nasuwa się przede wszystkim funkcja dekoracyjna takiego rozwiązania, w rzeczywistości powód jest bardziej prozaiczny. Białe okna w budynkach ulokowanych w okolicy zakładów przemysłowych, kopalni i hut zbyt szybko się brudziły.

Dodatkowo, jak głosi miejscowa legenda, farbę w kolorze czerwonym za darmo dostawali w pracy górnicy, a tę o barwie zielonej – hutnicy. Dziś z pewnością malowanie okien, framug i parapetów jest jedynie elementem kultywowania tradycji. Nie wiadomo, kto zapoczątkował ten zwyczaj, ale pewne jest, że stało się to na jednym z tradycyjnych osiedli górniczych lub hutniczych, a więc wybudowanych tuż obok kopalni lub huty, np. na Nikiszowcu czy Janowie w Katowicach, w kolonii Zgorzelec w Bytomiu czy na osiedlu Borsig w Zabrzu.

Niebieskie i kwietne okna Zalipia

Zalipie to niewielka wieś w Małopolsce leżąca w rejonie Tarnowa, a dokładnie Powiśla Dąbrowskiego. Z pewnością o miejscowości tej usłyszałoby niewiele osób, gdyby nie specyficzny sposób dekorowania okien i ścian tradycyjnych budynków. Na czym polega? Tym, co przyciąga wzrok w Zalipiu są odznaczające się na tle białej ściany niebieskie okna oraz namalowane na ścianie obok nich kwietne i niezwykle barwne wzory. Zwyczaj takiego dekorowania tradycyjnych chat, ale też i budynków gospodarczych, studni, kurników czy chlewików, sięga końca XVIII wieku. Wtedy też ściany wewnątrz i na zewnątrz zaczęto bielić wapnem w celu ochrony drewnianych belek przed szkodnikami.

Nie dla urozmaicenia, jak może się wydawać, ale znowu z powodów praktycznych, zaczęto ściany wewnątrz pokrywać kwietnymi dekoracjami. Ponoć pozwalały one zaradnym gospodyniom zakryć plamy powstałe od sadzy z pieca. Malunki na zewnątrz były naturalną kontynuacją tego zwyczaju. Dlaczego niektóre okna za Zalipiu są niebieskie? Barwa ta jest typowa dla architektury ludowej w Małopolsce. Wierzono, że niebieski uchroni dom przed owadami. Tradycja zalipiańskiego zdobienia domów upowszechniła się w XIX wieku. Dziś we wsi zobaczyć można około 20 malowanych chat, w tym zagrodę Felicji Curyłowej, która całe życie propagowała malarstwo zalipiańskie, a także dom malarki i poetki Stefanii Łączyńskiej.

Podlasie jako Kraina Otwartych Okiennic

Najbardziej charakterystyczne okna w tradycyjnym budownictwie drewnianym w Polsce znaleźć można na Podlasiu. To tutaj w niemal każdej wiosce znajdziesz jeszcze chaty z misternymi, rzeźbionymi w drewnie dekoracjami, np. nadokiennikami ze wzorami roślinnymi, zwierzęcymi czy sercami, i skromniejszymi podokiennikami. Każde z okien strzeżone jest przez fazowane i malowane w różnych kolorach okiennice, które niemal zawsze pozostają otwarte. To ten ostatni element sprawił, że region (zwłaszcza teren wsi Soce, Puchły i Trześcianka) zaczęto określać mianem Krainy Otwartych Okiennic. Dlaczego skrzynkowe trój- lub dwuskrzydłowe okna na Podlasiu są tak bogato zdobione rzeźbionymi listwami i okiennicami?

Elementy te nawiązują do budownictwa wschodniego, doskonale obrazując wielokulturowość tego pogranicznego obszaru. Nie są one jednak wyłącznie ozdobą, jak może się wydawać. Listwy montowane nad i pod oknem, a więc nadokienniki i podokienniki, miały maskować szparę, która powstała w miejscu styku tzw. skrzyni okna ze ścianą. Do dziś w drewnianych podlaskich chatach nadal popularne jest zdobienie okien nadokiennikami. Osoby zlecające ich wykonanie miejscowym rzemieślnikom często proszą o przemycenie w tej dekoracji motywu typowego dla gospodarzy. Gdzie szukać domów z bogato zdobionymi oknami? We wspomnianej wyżej Krainie Otwartych Okiennic i innych wioskach, np. Ryboły, Suchowolce, Ploski czy Kleszczele.